SLANGEN OP JE BORD
In Musée Gustave Moreau in Parijs werd ik vorig jaar aangenaam verrast, toen ik, naast de schilderijen die de primaire aanleiding waren om dit museum te bezoeken, een bijzonder serviesonderdeel aantrof. Het pronkbord hing op een weinig in het oog lopende plaats in een kamertje dat niet het artistiek werk van de schilder liet zien, maar wel een indruk wilde geven van diens leefomstandigheden. Het is ovaalvormig, rijk gekleurd en in reliëf ligt er, naast twee slangen, een aantal vissen op uitgestald. Eén van de slangen ligt prominent midden op het bord, de andere ligt op de rand. Het bord hing op een vervelende plaats om te fotograferen. Hoe ik me ook opstelde, ik kreeg het niet goed voor de lens, zodat ik uiteindelijk maar genoegen nam met de afbeelding zoals die hiernaast te zien is (afbeelding 1).
Recentelijk bezocht ik in de Loire-streek in Frankrijk kasteel Chenonceau. En toevallig trof ik naast al de adellijke pracht en praal die er te zien is opnieuw borden aan met dezelfde voorstelling en in soortgelijke uitvoering als in Musée Gustave Moreau (afbeelding 2). Dit keer speelt de slang een bijrol: de hoofdmaaltijd van vissen en rivierkreeft ligt voor de liefhebber smakelijk uitgestald in het midden, de slang ligt dit culinaire tafereel op de rand van het bord geïnteresseerd te bekijken.
De toelichting bij het tweede bord legt uit, dat het stamt uit het der-de kwart van de negentiende eeuw en geïnspireerd is op het werk van de beroemde Franse pottenbakker Bernard Palissy (1510-1590). Een prachtige proeve van diens bekwaamheid is – behalve op Inter-net – onder meer te zien op pagina 95 in Snake Charm, het indruk-wekkende boek van Marilyn Nissenson en Susan Jonas, en op pagi-na 188 in de catalogus van een expositie over slangen en draken die van 11 oktober 2007 tot 27 januari 208 plaatsvond in het Staatliches Naturhistorisches Museum Braunschweig in Duitsland (Joger & Luckhardt 2007). Mogelijk is ook het bord dat in Musée Gustave Moreau hangt, als het al geen origineel exemplaar is, een hommage aan Palissy’s vakmanschap.
Aanvankelijk verbaasde ik me over de nadrukkelijke aanwezigheid op één en hetzelfde bord van een slang bij al die andere gastrono-mische waterdieren, want ik kon me niet voorstellen dat er ergens in Europa, hoe lekker bereid ook, slang op het menu zou staan – en al helemaal niet in toentertijdse adellijke of in ieder geval rijkere milieus, waarin deze borden voornamelijk te vinden zullen zijn ge-weest. Elders in de wereld is men misschien niet vies van een slan-getje op het bord, maar voor ‘onze contreien’ heb ik dat nog nooit gehoord. Al gauw werd me echter duidelijk dat het zoeken naar een culinaire verklaring voor de bizarre combinatie van slangen en vissen niet opgaat. Die moet in een heel andere richting gezocht worden.
Artistieke, keramische voorwerpen zoals de hier afgebeelde, worden bassins rustiques genoemd. De toeschouwer kijkt als het ware door het wateroppervlak naar het leven dat zich onder water afspeelt – waarbij het in dit specifieke geval wel opvalt dat sommige slangen er onder water wel erg doodgemoedereerd bij liggen; ze lijken bepaald niet op jacht te zijn! Zo’n natuurgetrouwe en gedetailleerde weergave in keramiek getuigt van het vermogen tot zorgvuldig observeren en geweldig vakmanschap van de kunstenaar. Die koos taferelen zoals de hier afgebeelde, omdat die in de zestiende en zeventiende eeuw beantwoordden aan de behoefte van natuuronderzoekers en -liefhebbers om kennis te nemen van de dingen der natuur en de natuur der dingen. De grote ontdekkingstochten van de vijftiende eeuw en later, brachten de Europeanen in contact met de tot dan toe verborgen gebleven flora- en faunarijkdommen van andere werelddelen. Voor in de natuur geïnteresseerde mensen waren deze vaak onbekende dieren, planten e.d. een bijzondere aanvulling op hun kennis. Degenen die het zich konden veroorloven, verzamelden voorwerpen van onbestemde maar intrigerende afkomst in speciaal daartoe ontworpen kasten, de zogenaamde rariteitenkabinetten. Ik kan me voorstellen dat een bassin rustique met een natuurvoorstelling (er zijn ook dergelijke borden met bijvoorbeeld mythologische voorstellingen) een zeer gewenst onderdeel van een rariteitenverzameling zou kunnen zijn. Palissy en epigonen kwamen met hun vakmanschap op in ieder geval keramisch gebied tegemoet aan deze wensen.
References
Joger, U. & Jochen Luckhardt (Hrsg.), Schlangen und Drachen. Kunst und Natur. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 2007.
Nissenson, M. & Susan Jones, Snake charm. New York, 1995.
Eerder verschenen in Litteratura Serpentium 31, 69-72.
