Slangen en heiligen | marcel-van-der-voort

HEILIGEN EN SLANGEN

Superioriteit en vernedering

In Kloten van de engel, zijn interessante bundel met beschouwingen over de natuurlijkheid van cultuur, beschrijft Tijs Goldschmidt een vermakelijk, maar ook veelbetekenend, instinctief gedrag van IJslandse paarden: ‘Hengsten, en zelfs ruinen, maken hun positie in de hiërarchie manifest door over elkaars vijgen heen te poepen. Een hogergeplaatst dier stapt over de vijg heen van een inferieur mannetje en deponeert zijn eigen vijg er precies bovenop. Daardoor wist hij de geurvlag van die ander uit.’ Hieraan voorafgaand vertelt Goldschmidt een anekdote waaruit blijkt dat ook mensenmannetjes behept zijn met een dergelijk instinct. Hij parafraseert een passage uit het dagboek van de Belgische dichter Gaston Burssens, die op de pagina van 28 april 1945 beschreef hoe zijn vriend Floris Jespers, een kunstschilder, tijdens een bezoek goesting kreeg om een plekje van Burssens’ tuin te schilderen. Hij had verf en penselen bij zich, maar geen doek. Dus liep hij het huis van zijn vriend in en kwam terug met een schilderijtje van Magritte dat hij van de muur had gepakt. Tegen zijn vriend zei hij: ‘Ik ga Magritte een dienst bewijzen door dat doekje over te schilderen.’ Een half uur later: ‘Het is wel geen Boticelli, maar zoveel slechter dan die Magritte is het toch ook niet.’ (Goldschmidt 2009, 7)

Goldschmidt legt uit, dat je het overschilderen van andermans werk kunt zien als een geritualiseerde vorm van vernedering, zoals ook het gedrag van IJslandse hengsten superioriteit wil uitdrukken. Als je dit verschijnsel een paradigma laat zijn, kun je er talloze andere gedragingen, rituelen en dergelijke in onderbrengen. Ik denk bijvoorbeeld aan de botsing die aan het begin van onze jaartelling plaatsvond tussen het prille christendom en de vele, al eeuwenoude heidense religies. Eh… wacht even met afhaken, want de slangen komen er zo aan! De nieuwe religie heeft een moeizame strijd moeten leveren, aanvankelijk om te overleven, later om zich te verspreiden over de rest van de wereld. Het geloof in de oude goden en godinnen bij de volkeren die de nieuwe godsdienst tijdens zijn expansie op zijn pad aantrof, was hardnekkig en het is vaak met geweld dat het christendom zijn dominante plaats heeft moeten veroveren. Maar toch zullen er, zeker in den beginne, vaak genoeg bekeerlingen zijn geweest, die bij het zoeken naar hulp, of voor het afsmeken van een goede oogst, de kapel of het kerkje met het kruisbeeld in hun dorp zijn voorbijgelopen, om even een bezoekje te brengen aan de heilige eik in het woud. Eén van de christelijke maatregelen om de heidense godsdienst uit te roeien, was dan ook: omhakken, die eik, vernietigen die heidense tempel, dat dito altaar, dat orakel! Of: bouw er een christelijk gebouw overheen, zoals is gebeurd in het Spaanse Cordoba, waar eerst een christelijke kerk is gebouwd op de plaats van een Romeinse tempel, die (= de christelijke kerk) enkele eeuwen later weer is verbouwd tot een moskee, en die sinds 1236, nadat de Moren van het Iberisch schiereiland verdreven waren, weer de imposante kathedraal is geworden, die tot op de dag van vandaag zijn transities demonstreert.

Het christendom en de slang

En dat brengt mij bij iets wat in het bovengenoemde paradigma past, wat met slangen te maken heeft en wat mij al tijden intrigeert: het Vaticaan. Ook een niet-slangenliefhebber kan het moeilijk ontgaan, dat de slang in het Christendom een allesbehalve positieve rol speelt. Ze heeft het einde van het paradijselijk leven van onze voorouders – dus misschien ook wel dat van óns – op haar geweten, en mooi dan ook dat het haar eigen schuld is dat ze na de zondenval voortaan op haar buik moet kruipen en stof moet vreten. Maar je mag haar ook kwalijk nemen dat vrouwen barensnood kennen en tot op de dag van vandaag moeten vechten voor een gelijkwaardige positie aan de man – dit laatste overigens niet alleen in het christendom. Hoe is dat zo gekomen?

Ik vermoed dat ik een mogelijke verklaring op het spoor ben. Van de plaats waar nu het Vaticaan staat, is bekend dat daar in vergleden tijden een tempel heeft gestaan die aan de Etruskische god Vaticanus was gewijd. Hij was de god van de waarzeggerij. Meer dan welke andere godsdienst, hechtten de Etrusken aan religieuze praktijken, vooral aan het zoeken naar voortekenen en het interpreteren ervan. Eén van de mogelijke etymologieën van ‘Vaticaan’ wijst op deze activiteit: het Latijnse ‘vates’, dat ontleend zou zijn aan het Etruskisch, betekent ‘waarzegger’, ‘ziener’, of ‘duider’. Een andere etymologie combineert ‘vates’ in de hiergenoemde betekenis met ‘can’, dat ‘slang’ betekent. Toevallig krioelde het bij de tempel van de Etruskische god Vaticanus van de slangen, en ligt de veronderstelling op de loer dat die een rol zouden kunnen hebben gespeeld bij de (waarzeggende) rituele praktijken in de tempel. Het Vaticaan zou dan ook van oudsher een plek voor ofiolatrie (slangenverering) kunnen zijn geweest.

Wat moet je, als nieuwe godsdienst, doen om een einde te maken aan die verfoeilijke, ofiolatrische praktijken? Dan breek je die heidense tempel af en bouw je er je eigen tempel. In dit geval is op de oude, Vaticaanse heuvel de apostel Petrus, na er te zijn gekruisigd, begraven. De eerste Christelijke keizer, Constantijn, heeft er in 326 een basiliek laten bouwen. Dit alles zou een verklaring kunnen zijn voor de uiterst negatieve rol die de slang in de christelijke religie speelt, al zijn er plaatsen in de bijbel waar een positieve connotatie haar niet ontzegd kan worden. Maar we zijn weer terug bij het begin van dit artikel: de eigen godsdienstige superioriteit krijgt meer gewicht, naarmate de overwonnen idolatrie meer vernederd wordt. De gelijkstelling van de slang aan de duivel is daar wel het krachtigste wapen voor gebleken.

Christelijke heiligen

De christelijke religie kent tal van heiligen die met slangen van doen hebben gehad. Uiteraard is de slang de duivelse personificatie bij zo’n ontmoeting. Al sinds jaar en dag verzamel ik afbeeldingen van gebrandschilderde glas-in-loodramen, beeldhouwwerken, muurschilderingen en dergelijke, die ik in kathedralen, kerken en kloosters aantref. Slangen vinden in de vrije natuur gaat me stukken slechter af dan ze ontdekken óp of ín deze kunstwerken. Ik vind het interessant om te zien hoe de christelijke iconografie de gelovigen in de loop der eeuwen geholpen heeft om visueel kennis te nemen van de voorbeeldige levens van heiligen. Maar heel weinig gelovigen waren in de begintijd van het christendom - en trouwens ook nog lang daarna, geletterd. Vandaar dat muurschilderingen, beeldhouwwerken en gebrandschilderde glas-in-loodramen de biblia pauperum, de bijbel van de armen, vormden, de plaatjes die de religieuze verhalen illustreerden. Op zo’n afbeelding is een heilige altijd uitgerust met attributen die een rol speelden in zijn leven. Bij veel heiligen is de slang zo’n attribuut.

Ik wil u een voorbeeld van zo’n iconografische slang geven. De heilige Margareta van Antiochië was een beeldschoon, adellijk meisje, dat begeerd werd door de prefect van haar streek. Hij was heidens, zij, jammer voor hem, christelijk. En een van de standvastige soort. Want ondanks onvoorstelbare martelingen (op de site van Heiligennet.nl tref je een misselijkmakend opsomming aan), volhardde ze in haar weigering om haar geloof te verzaken. Tussen de martelingen door, bad ze tot God om haar te laten zien tegen wie ze aan het vechten was en onmiddellijk verscheen er een verschrikkelijke draak die zich op haar wilde storten. Margareta maakte echter een kruisteken, waarop het ondier verdween. Niet vreemd dan ook dat de iconografie Margareta laat zien met een slang/draak aan haar voeten. In tal van kerken heb ik een degelijke voorstelling aangetroffen. Twee ervan wil ik u hier laten zien. Het beeld trof ik aan in de kerk van Riom, (Puy-de-Dôme, Frankrijk), het prachtige gebrandschilderde glas-in-loodraam is te bewonderen in het kasteel van La Rochefoucauld (Charente, Frankrijk).

Nota bene: gebrek aan opslagcapaciteit verhindert het tonen van deze afbeeldingen!

Literatuur

Chevalier, J., 1974. Dictionnaire des symbols. Quatre volumes. Ed. Seghers, Paris.
Goldschmidt, Tijs, 2009. Kloten van de engel. Amsterdam.
Voragine, Jacobus de, 1993. The Golden Legend. Readings on the Saints. Two volumes. Princeton University Press, Princeton.

Internetsites

Eerder verschenen in Litteratura Serpentium 43 (2023), 96-100.

Terug naar het menu