PILULES SUISSES EN HET TOEVAL
Jarenlang had ik de bruidsfoto van een volstrekt onbekende Franse vrouw, onmiskenbaar decennia geleden gemaakt en samen met een hoop andere spullen verworven bij de aankoop van mijn huis in Frankrijk, van de ene plaats op de andere gelegd, tot het moment zich aandiende dat ik écht moest beslissen of ik de lijst eventueel wilde hergebruiken en de foto bij het vuilnis moest zetten, of dat alles in zijn geheel maar naar de décharge moest. Ik besloot tot het eerste, en toen de beslissing eenmaal genomen was, hoefde ik ook niet meer zorgvuldig om te gaan met de foto. Dus maakte ik de ach-terkant open, maar stuitte op een versteviging van de foto in de vorm van een harde, metaalachtige plaat, die aan de voorkant een onverwachte afbeelding te zien gaf. Het bleek een reclameplaat te zijn. Het logo van de firma H & Cie., geïnspireerd door de Zwitserse vlag, draagt naast de naam van het product (Pilules Suisses - Zwit-serse pillen), een nadere aanduiding van de werking van het aange-prezen product (Dépuratives Toniques Laxatives – bloedzuiverend en laxerend tonicum). Het spul kostte indertijd (wanneer precies?) Ffr 1,50.
De afbeelding is bepaald idyllisch te noemen. We zien vriendelijke bergen een vallei afbakenen met daarin een aangenaam bergmeer, een boerderijtje met grazend vee, en – en dat gegeven trok pas écht mijn aandacht – links vóór een aantrekkelijke vrouw, vergezeld van twee kinderen. Het zijn de vrouw en de kinderen die deze plaat geschikt maakt om er in Litteratura Serpentium aandacht aan te wijden, want er kronkelt een slang om de arm van de vrouw. Sterker nog: de vrouw laat de slang drinken uit een kom die ze in haar linkerhand heeft. Ze voedt haar lievelingsdier. Tegelijkertijd biedt één van de kinderen haar iets aan wat wel eens een boeketje kruiden zou kunnen zijn. Het tweede kind heeft een soortgelijk boeketje in de hand – het houdt het toevallig op een plek waar bij klassieke afbeeldingen, om die decent te houden, vaker een olijfblad of tak zit – en roert met zijn andere hand met een stokje in een kom die op een driepoot staat. Een ronkende, veelbelovende tekst (zie apart kader) completeert het reclamebord.
De afbeelding van de vrouw-met-slang riep direct associaties bij me op. Ik herinnerde me een dergelijke schoonheid van heel dichtbij gezien te hebben, en wel in het Casa Pilatos in Sevilla, Spanje. In een bijruimte in de galerij van de patio staat een vrouw met óók een slang in haar armen. Het serpent kronkelt om haar rechterarm, de kop rust in haar linkerhand. Ook in het Nationaal Archeologisch Museum van Athene treft men een mer à boire van dergelijke af-beeldingen aan. Het lijkt niet al te boud om te veronderstellen dat de vrouw op de reclameplaat een godin is, en wel een dochter van de slangengod Asklepios. Asklepios had er twee, Hygieia en Panakeia. In de naam van de eerste herkennen we ons woord 'hygiëne'; Hygieia is dan ook de godin van de gezondheid. Aan de naam van de tweede dochter is ons woord 'panacee' ontleend. Een panacee is een wondermiddel. Panakeia is bijgevolg de godin van de geneesmiddelen. Het vreemde aan deze zussen is, dat het Hygieia is die altijd met een slang wordt afgebeeld, en niet Panakeia, terwijl de slang eerder als attribuut van laatstgenoemde te rechtvaardigen zou zijn. Slangen zijn immers van oudsher een onmiskenbaar attribuut van de god-genezer Asklepios geweest en, ironisch genoeg, een onmisbaar ingrediënt (geweest) in tal van geneesmiddelen. Maar goed, het is dus Hygieia die in de Casa Pilatos toeristen bekoort en op de reclameplaat van Pilules Suisses prijkt. En dat brengt ons bij de Zwitserse pillen.
Zwitserse pillen beloven veel op het gebied van gezondheid. Ze zijn een waar panacee. De vraag is nu, of Hygieia er op de reclameplaat bij staat, omdat zij, net als haar vader, op het gebied van gezondheid iets voor de mensheid kan en wil betekenen en dus een louter geruststellende functie heeft, of dat haar aanwezigheid erop duidt dat er in de Zwitserse pillen slangen verwerkt zouden zijn. Ik opteer voor de tweede mogelijkheid. Die pillen kunnen dan nazaten zijn van panaceeën als mithridaticum en theriak, 'wondermiddelen' waarvan bekend is dat slangen tot de ingrediënten ervan behoorden (Van der Voort 1993, 153). Ook pleit vóór deze aanname, dat er tot op de dag van vandaag zowel op markten als in apotheken in o.m. Spanje slangenvet te koop is, dat pretendeert een probaat middel te zijn tegen aandoeningen zoals die ook vermeld worden op de bij toeval ontdekte reclameplaat.
Het lijkt me niet zo maar een veldboeket dat één van de knaapjes de godin aanbiedt en dat het andere kereltje vasthoudt. Eerder zal het een bosje kruiden zijn. De receptuur voor mithridaticum en theriak varieert in de loop der tijd weliswaar nogal, maar kruiden hebben er structureel een onmisbaar onderdeel van uitgemaakt. In ieder geval zitten er kruiden in Pilules Suisses (zie tekstkader). Ik fantaseer vermoedelijk dan ook niet al te zeer, als ik de afbeelding van godin en knaapjes als volgt interpreteer: onder het wakend oog van Hygieia bereidt het rechtse knaapje een mithridaticum of theriak. Het andere kereltje is erop uit geweest om méér kruiden te plukken, en laat die, voordat ze óók verwerkt worden, ter goedkeuring aan Hygieia zien.
Overigens, dat de kruiden in de begeleidende tekst van de reclame-plaat wél als ingrediënten vermeld worden en eventuele slangen-onderdelen niét, hoeft geen tegenargument te zijn voor mijn ver-onderstelling dat er slangenvet verwerkt zat in Zwitserse pillen: slangen appelleren nog altijd aan irreële angsten en afkeer, en ver-melding van een dergelijk ingrediënt zou wel eens contraproductief voor de verkoop van de ‘panacee’ kunnen zijn geweest.
Mogelijk is zelfs het aanwezige vee veelbetekenend. Want niet alleen mensen konden profiteren van theriak. Bekend is bijvoorbeeld, dat tot in de twintigste eeuw het Theriaca Diatesseron verkocht werd in apotheken in Bodegraven. Afnemers waren vooral boeren die het voor hun vee gebruikten.
Intussen hebben mijn naspeuringen naar Pilules Suisses niet veel opgeleverd. De fabriek bestaat vermoedelijk niet meer. Consultatie van enkele apothekers in mijn woonplaats Nesle, Frankrijk, hebben me niet veel wijzer gemaakt. Buren die ik de bruidsfoto heb laten zien, konden me niet vertellen wie de gefotografeerde vrouw is. Mocht zij nog leven, of had ik nazaten van haar kunnen bevragen, dan zou misschien duidelijk kunnen zijn geworden waarvan de re-clameplaat afkomstig is. Enfin, hoe opruimwoede en nieuwsgie-righeid inspiratiebron kunnen zijn voor een gedachtespinsel.
De Franse tekst
La faveur de plus en plus grande dont jouissent les Pilules Suisses auprès du public de tous les pays du monde, est bien la meilleure preuve de leur efficacité. C’est le meilleur remède et le plus sûr contre la constipation, les flatulences, les renvois acides, le manque d’appétit, les maux de tête, les hémorrhoïdes, palpitations de cœur, congestions, vertiges, maladies du foie, de la bile, de l’estomac et des intestins, en général contre toutes les suites d’une digestion défectueuse. Elles sont préparées avec les plantes médicinales les plus précieuses; leur action est prompte, absolument inoffensive et sans douleur. En vente ici et dans toutes les Pharmacies, ou l’on reçoit gratuitement un Prospectus explicatif.
De Nederlandse vertaling
De steeds groter wordende gunst die de Zwitserse pillen bij het publiek in alle landen van de wereld genieten, is wel het beste bewijs van hun effectiviteit. Dit is de beste en veiligste remedie tegen constipatie, winderigheid, zure oprispingen, gebrek aan eetlust, hoofdpijnen, aambeien, hartkloppingen, congestie, duizelingen, lever- en galziektes, die van de maag en de darmen, tegen alle gevolgen van een verstoorde spijsvertering in het algemeen. Ze worden bereid met de waardevolste medicinale planten; hun werkzaamheid is snel, absoluut onschadelijk en pijnloos. Hier te koop en in alle apotheken, waar men gratis een verklarende prospectus krijgt.
Voor wie verder wil lezen
Bosman-Jelgersma, H., Poeders, Pillen en Patiënten. Amsterdam, 1983.
Corner, G., ‘Mithridatium and Theriac, the most famous remedies of old medicine’, in: Bulletin of the Johns Hopkins Hospital, vol. 26 (1915), pag. 222-226.
Daniëls, C., 'Ons oudste pharmaceutische wapen'. In: Pharmaceutisch Weekblad, 1911, nr. 3-4, 1-18.
Van der Voort, M., Van serpenten met venine. Jacob van Maerlant’s boek over slangen hertaald en van herpetologisch commentaar voorzien. Hilversum, 1993.
Watson, G., Theriac and Mithridatium. A Study in Therapeutics. London, 1966.
Eerder verschenen in Litteratura Serpentium 31, 164-168.
Hygieia in het Casa Pilatos in Sevilla, Spanje.
